رفتار درست با کودکان در شرایط جنگی؛ راهنمای والدین برای حفظ امنیت روانی فرزندان

مقدمه

کودکان در شرایط جنگی و بحران‌های حاد انسانی در معرض یکی از شدیدترین انواع آسیب‌های روانی قرار می‌گیرند؛ آسیب‌هایی که در بسیاری موارد تا بزرگسالی ادامه می‌یابند و حتی بدون بروز علائم شدید اولیه، به شکل اختلالات نهفته (مانند اضطراب مزمن، PTSD یا مشکلات رفتاری) ظاهر می‌شوند. در چنین شرایطی، نقش والدین و مراقبان کودک نه‌تنها حمایت عاطفی، بلکه مداخله هدفمند و مبتنی بر اصول مشاوره‌ای و روان‌شناسی رشد است. در این مقاله، به بررسی علمی‌تر اصول رفتار با کودکان در شرایط جنگی، همراه با تکنیک‌های کاربردی برای والدین، مربیان و روان‌درمانگران کودک خواهیم پرداخت.

۱. درک پایه‌ای از تجربه کودک در جنگ

از نگاه روان‌شناسی رشد، کودک در سنین پایین (به‌ویژه زیر ۷ سال)، هنوز درک منطقی از مفهوم «جنگ» ندارد و واکنش او اغلب با الگوهای هیجانی شکل می‌گیرد. این یعنی:

• او بیشتر از طریق تغییرات رفتاری اطرافیان احساس ناامنی می‌کند.

• ذهن کودک توان پردازش واقعیِ خشونت یا بی‌ثباتی را ندارد، در نتیجه از آن برداشت‌های تخیلی و ترسناک‌تری می‌سازد.

• نبود پاسخ‌های واضح یا فضای نامفهوم، اضطراب او را افزایش می‌دهد.

پس در گام اول، والدین و مربیان باید زاویه‌ی دید کودک را بپذیرند و تحلیل‌ خود را از تجربه او جدا کنند.

۲. اصول مشاوره‌ای در مواجهه با کودک در بحران جنگی

الف) تنظیم هیجان (Emotion Regulation) والدین

براساس نظریه دلبستگی (Bowlby)، توانایی کودک در مدیریت استرس، به دسترسی به یک مراقب تنظیم‌گر هیجان وابسته است. بنابراین:

• والدین باید پیش از حمایت از کودک، وضعیت هیجانی خود را بررسی کنند.

• از تکنیک‌هایی مانند تنفس عمیق، توقف ذهنی (Mindful Pause) یا گفت‌وگوی همدلانه با بزرگسال دیگر استفاده کنند تا هنگام گفت‌وگو با کودک، آرامش نسبی داشته باشند.

ب) گفت‌وگوی حمایتی با توجه به مرحله‌ی رشد

به جای پنهان‌کردن حقیقت یا گفتن جملات مبهم و نامفهوم، اطلاعات باید:

• با توجه به سطح شناختی کودک ساده‌سازی شوند.

• بدون تصویرسازی ترسناک یا اصطلاحات نظامی بیان شوند.

• به زبان «امنیت» تاکید داشته باشند. مثال:

  «گاهی در دنیا اختلاف‌هایی پیش میاد، ولی ما همیشه کنارت هستیم و تو رو محافظت می‌کنیم.»

ج) اعتباردهی به احساسات (Emotional Validation)

از رویکرد درمان هیجان‌محور (Emotion-Focused Therapy)، ما می‌دانیم که:

• کودک زمانی احساس آرامش می‌کند که احساساتش جدی گرفته شود.

• جملاتی مانند «ترس نداره»، «مهم نیست» یا «گریه نکن» باعث سرکوب هیجانی می‌شوند.

جایگزین‌های مناسب‌تر:

«می‌فهمم ترسیدی. منم گاهی نگران می‌شم. بیا با هم درباره‌اش حرف بزنیم.»

د) حفظ ساختار و پیش‌بینی‌پذیری (Predictability)

در روان‌شناسی بحران، ساختار دادن به روزمره‌های کودک یکی از مؤثرترین روش‌های کاهش اضطراب است. حتی در شرایط ناپایدار:

• روتین خواب، وعده‌های غذایی و بازی باید تا حد ممکن حفظ شود.

• برنامه‌ریزی‌های ساده برای فردا یا هفته آینده می‌تواند حس تداوم ایجاد کند.

۳. ابزارهای درمانی و بازی‌محور برای کاهش تنش

الف) نقاشی درمانی (Art Therapy)

کودکان اغلب از طریق تصویر بهتر از کلمات احساسات را ابراز می‌کنند. از او بخواهید:

• احساساتش را روی کاغذ بکشد.

• داستان نقاشی‌اش را تعریف کند.

• شخصیت‌هایی خلق کند که "قدرت عبور از سختی‌ها" را دارند.

ب) قصه‌درمانی (Bibliotherapy)

استفاده از کتاب‌های داستانی با مضمون عبور از بحران، جداشدن، یا ترس، می‌تواند به کودک کمک کند تا با شخصیت‌های داستان همدلی کند و روش مقابله را بیاموزد.

ج) بازی‌های ایفای نقش (Role Play)

در بازی‌هایی مثل دکتر-بیمار یا مامان-بچه، کودک احساسات سرکوب‌شده‌اش را بروز می‌دهد. مراقب باشید که به‌صورت غیرمستقیم احساساتش را بازتاب دهید، نه اینکه قضاوت یا هدایت کنید.

۴. نشانه‌های خطر و زمان مراجعه به متخصص

اگر هر یک از علائم زیر به مدت بیش از ۲–۳ هفته در کودک ظاهر شود، بهتر است با روان‌شناس کودک یا مشاور بحران مشورت کنید:

• پرخاشگری مداوم یا گوشه‌گیری شدید

• مشکلات خواب (بی‌خوابی، کابوس مکرر)

• علائم افسردگی یا اضطراب شدید

• شب‌ادراری یا رفتارهای پس‌رفت‌گونه

• بی‌تفاوتی نسبت به محیط و بازی

جمع‌بندی

حفظ سلامت روانی کودک در شرایط جنگی، مسئولیتی است که نیازمند دانش، آگاهی، و همدلی عمیق از سوی والدین و مراقبان است. کودکان توانایی طبیعی بالایی برای بازسازی روانی دارند، به شرط آنکه در محیطی امن، قابل پیش‌بینی، و حمایت‌گر قرار بگیرند. استفاده از اصول مشاوره کودک، تنظیم هیجان والدین، و ابزارهای غیرمستقیم بیان احساس، می‌تواند در این مسیر بسیار مؤثر باشد.

پیشنهاد برای والدین

اگرچه شرایط سخت است، اما نقش شما در ساختن یک "محیط امن روانی" از هر پناهگاهی قدرتمندتر است. با آگاهی و مراقبت هدفمند، شما می‌توانید کودک‌تان را از تأثیرات عمیق بحران محافظت کنید.